Om onze verhouding tot emoties te begrijpen, maak ik gebruik van diverse invalshoeken. Deze benadering helpt om een rationele analyse te bieden van een gevoelig en complex onderwerp.

Mijn analyse begint bij de evolutionaire ontwikkeling van de mens en de groei van ons bewustzijn. Dit bewustzijn stelt ons in staat om niet alleen onze omgeving waar te nemen, maar ook sturing te geven aan ons leven.

Dierlijk instinct versus menselijk bewustzijn

In essentie bestaat dierlijk leven uit biologische programma’s die gedrag aansturen zonder bewuste controle of aanpassing. Dit omvat basale functies zoals eten, slapen, vechten, vluchten en voortplanting – allemaal gericht op het overleven en in stand houden van de soort.

Als mens zijn we echter niet alleen uitgerust met deze dierlijke programma’s, maar hebben we ook het vermogen ontwikkeld tot bewust-zijn. Dit stelt ons in staat te weten, te beoordelen en ons gedrag bewust te sturen, zelfs in relatie tot anderen.

Bescherming en overleving: het basisprogramma

Het meest elementaire programma dat zowel mensen als dieren delen, draait om bescherming en overleving. Ons lichaam detecteert gevaar of bedreigingen, en daarop volgt een instinctieve reactie: vechten of vluchten.

Bij dieren is dit een reflexmatig proces dat direct via het primitieve brein verloopt. Bij mensen daarentegen wordt dit proces beïnvloed door meerdere hersenstations, die extra lagen van beoordeling en overweging toevoegen. Hierdoor kunnen wij instinctieve reacties bijstellen of zelfs onderdrukken.

Het autonome zenuwstelsel: drie systemen

Bij zowel reptielen als zoogdieren vinden we een autonoom zenuwstelsel dat twee basisfuncties mogelijk maakt:

1. Behoud en onderhoud van leven – zoals voedselopname en spijsvertering.
2. Oriëntatie op de buitenwereld – gericht op het vinden van voedsel en het waarborgen van veiligheid.

Bij zoogdieren en mensen is deze oriëntatiefunctie verder uitgebreid. Vooral bij mensen is de sociale dimensie een belangrijke rol gaan spelen. Ons autonome zenuwstelsel is daardoor geëvolueerd tot een driedelig systeem:

• Het sociale vagussysteem
  Dit systeem, evolutionair het meest recent, ondersteunt sociale interactie en helpt ons een gevoel van veiligheid te creëren in verbinding met anderen.

• Het sympathische zenuwstelsel
  Dit deel wordt geactiveerd bij dreiging of gevaar en zet ons aan tot vechten of vluchten. Het doel is om ons lichaam tijdelijk in staat van paraatheid te brengen.

• Het basale vagussysteem
  Evolutionair het oudste systeem, dat zich richt op basale functies zoals spijsvertering en energievoorziening voor levensbehoud.

Sociale verbinding en veiligheid

Om ons veilig en ontspannen te voelen, zijn mensen afhankelijk van sociale verbindingen. Het sociale vagussysteem speelt hierin een cruciale rol. Dit systeem, dat zich heeft ontwikkeld bij zoogdieren, stelt ons in staat om interacties met anderen te gebruiken om veiligheid en balans te ervaren. Toch verloopt dit proces grotendeels onbewust en wordt het sterk beïnvloed door onze fysieke en emotionele omgeving.

Van externe dreiging naar interne worsteling

Hoewel ons zenuwstelsel is geëvolueerd voor een natuurlijke omgeving waarin acute bedreigingen vaak fysiek van aard waren, is de moderne leefwereld drastisch veranderd. Dreigingen zijn tegenwoordig minder extern en fysiek, en meer intern en mentaal.

In plaats van echte gevaren, zoals een roofdier, worden we nu vaak geteisterd door onze eigen gedachten en veronderstellingen. Dit maakt dat ons lichaam reageert alsof er voortdurend gevaar dreigt, zelfs als dat niet het geval is.

De taal van het lichaam: gevoel

Ons lichaam is innig verbonden met ons innerlijk leven. Het gevoel is in wezen een lichamelijke presentatie van onze innerlijke staat – een signaal van hoe het met ons gesteld is.

Toch zijn velen van ons het contact met hun gevoel kwijtgeraakt. In plaats daarvan heeft ons denken de overhand genomen. Dit komt deels doordat het denken cultureel meer gewaardeerd wordt, en deels omdat we ons vaak onbewust afsluiten van ons gevoel om onszelf te beschermen tegen pijnlijke emoties.

De dominantie van het denken

Vanaf jonge leeftijd wordt ons aangeleerd om onze gedachten en ons verstand te ontwikkelen. Het verstand gebruikt taal en is gericht op interactie met de buitenwereld. Gevoel, daarentegen, is de taal van ons innerlijk – een taal zonder woorden.

Helaas wordt deze taal van het lichaam en het gevoel vaak ondergewaardeerd. Het vermogen om contact te maken met ons eigen lichaam en innerlijk, wordt zelden actief aangemoedigd of onderwezen. Het kind moet dit zelf ontdekken, zonder begeleiding.

Herstel het contact met je innerlijk

Om echt in balans te komen, is het belangrijk dat we het contact met ons gevoel herstellen. Dit betekent niet dat we ons denken moeten uitschakelen, maar wel dat we ruimte moeten maken om naar ons innerlijk te luisteren. Het gevoel is een sleutel tot onze innerlijke staat en kan ons helpen om te begrijpen wat ons lichaam en onze geest werkelijk nodig hebben.

Lees deel 2 voor het vervolg.

Groet,

Dr. Eduard Ariëns